Niedziela Gaudete – żywioły i sandały

11-14 Wszystkie odpowiedzi Jana na pytanie „Co mamy zrobić?” dotyczą kwestii własności i pieniędzy, co wiąże się ściśle z wezwaniem do zaniechania nadużywania ziemskiej władzy i do solidarności z potrzebującymi. Jezus również zadawał się z celnikami (np. z Mateuszem) i z żołnierzami (setnik, którego sługę uzdrowił). Są oni pośrednikami pomiędzy władzą ziemską a Królestwem Niebieskim. Reprezentują panowanie Rzymian (żołnierze) oraz żydowskich przywódców sprzymierzonych politycznie z Rzymem (celnicy, uważani za ograbiających własny naród na korzyść własną oraz najeźdźcy). Są reprezentantami tych, którzy ostatecznie doprowadzają do śmierci zarówno Jana Chrzciciela, jak i Jezusa. I właśnie te dwie grupy, najściślej zawodowo powiązane z ziemską władzą i tyranią, są miejscem głoszenia Królestwa Niebios. (O relacjach pomiędzy Królestwem Niebios a ziemską tyranią dynastii herodiańskiej pisałem tydzień temu, w drugą niedzielę Adwentu).

15 „W sercach rozumowali” (en kardiais dialogidzeto) – dokładnie ten sam zwrot pojawia się w omawianej już perykowpie uzdrowienia paralityka (Łk 5,17-26), gdzie „rozumującymi w sercach” (Łk 5,21-22) są oskarżający Jezusa faryzeusze. W pozytywnym znaczeniu czasownik ten występuje, w odniesieniu do Maryi, w wydarzeniu Zwiastowania (Łk 1,29).

16-17 Rolniczy obraz ręcznego oddzielania ziarna od plew: po wymłóceniu zboża podrzuca się je energicznie na silnym wietrze wiejadłem – narzędziem przypominającym trochę widły lub łopatę. Plewy – jako lżejsze – odlatują niesione wiatrem (gr. pneuma), pozostawiając oczyszczone ziarno.

Obraz przemawia do wyobraźni słuchaczy konkretnymi, znanymi im realiami. Nie jest to jednak tylko przygodna ilustracja, którą można zamienić na dowolną inną metaforę. Pojawiają się tu cztery żywioły: wiejący wiatr (po grecku to samo słowo pneuma oznacza wiatr oraz Ducha Świętego), niegasnący ogień, w który wpadają porywane wiatrem plewy (również znak Ducha Świętego, ale i Boga Ojca – Sąd Boży), woda chrzcielna (nawet jeżeli nie ma jej w tekście samej przypowieści, to przecież przypowieść ta jest chrzcielną katechezą) oraz ziemia, zobrazowana tutaj przez klepisko (dosłownie mowa o oczyszczeniu klepiska, a nie ziarna). Wydaje się więc, że rolnicza metafora ma wymiar kosmiczny. Odnosi się ona do całego stworzenia poprzez żywioły (również przez ludzką pracę na roli z żywiołami powiązaną, skoro z Księgi Rodzaju wynika, że praca na roli jest udziałem człowieka w dziele stworzenia) oraz – jednocześnie – do zbawienia, które jest tego stworzenia oczyszczeniem.

16 Rozwiązywanie rzemyka oraz zdejmowanie sandała  to rytualny gest żydowski, wyrażający odstąpienie pierwszeństwa do poślubienia wdowy po zmarłym bracie (Pwt 25,5-10; Rt 4,1-11). Wdową jest tutaj Izrael, który staje się Kościołem, a pierwszeństwo należy oczywiście do Jedynego Mesjasza, czyli Jezusa.

Opisujące ten rytualny znak księgi Starego Testamentu (Powtórzonego Prawa i Rut) różnią się jednak między sobą w ważnych szczegółach. W wersecie Pwt 25,9 sandał rezygnującego z prawa lewiratu zdejmowany był przez wdowę, a w Księdze Rut (Rt 4,7) najbliższy krewny wdowy zdejmuje go samemu, przekazując następnie Boozowi – przyszłemu mężowi Rut. W Ewangelii jest jednak jeszcze inaczej: tutaj to Jan Chrzciciel (czyli, jak się zwykle twierdzi, ewentualny „młodszy kontrkandydat”) mówi, że nie jest godzien rozwiązać rzemienia sandałów Jezusa (który miałby prawne, wynikające ze starszeństwa pierwszeństwo). Mamy stąd przynajmniej dwa możliwe, komplementarne odczytania tego znaku (drugie byłoby ewentualnym uzupełnieniem pierwszego):

1. Jezus ma prawo do poślubienia wdowy-Izraela jako najstarszy jej krewny. Jan mówi, że nie jest zdolny odebrać Mu tego prawa. Jest to interpretacja ogólnie przyjęta i najbardziej prawdopodobna. Szerzej piszą o niej o. Jacek Salij OP oraz Michał Wilk.

2. Ponieważ Jan jest o sześć miesięcy starszy od Jezusa, to Jan miałby – w rytualnym sensie – prawo pierwszeństwa do poślubienia Izraela. Nie jest jednak godzien własną siłą nawet tego prawa odstąpić przez przekazanie Jezusowi swojego własnego sandała (!), który i tak należy się tylko Chrystusowi („sandała Jego”). Jest więc tak mały, że nie ma żadnej władzy, nawet władzy wzbudzania w sobie samym postawy pokory i ustępowania większym, co miałby wyrazić gest zdejmowania własnego sandała, będącego faktycznie sandałem Chrystusowym. Ta interpretacja zasadza się na fakcie, że w Starym Testamencie sandał zdejmuje albo sam zrzekający się małżeństwa (Księga Rut), albo wdowa (Księga Powtórzonego Prawa), natomiast nie ma tam sytuacji, w której sandał byłby zdejmowany przez rzeczywistego lub domniemanego młodszego rywala. Z tej różnicy wyniakałby ważny wniosek, że nawet pokora Jana pochodzi od Samego Jezusa. Wniosek ten, podobnie zresztą jak cała "sandałowa kwestia", wpisuje się w szerszy temat przeplatających się relacji starszeństwa i pierwszeństwa Jezusa i Jana, o którym więcej np. we wpisie z ostatniego czwartku.

Sandał oznacza także ciało i władzę (por. polskie wyrażenie „pod pantoflem”). Sandał spada ze stopy Jezusowej na ikonie Matki Bożej Eleusy, wyrażając Jego Najpokorniejsze Wcielenie oraz władzę miłości Maryi. Zdejmowanie sandałów ma też znaczenie symbliczne w Księdze Wyjścia, przy Krzewie Gorejącym (Wj 3,6 – podobnie jak tutaj, jest tam też niegasnący ogień, oznaczający Boga Ojca).

18 „Wzywając” (para-kaleo) – dosłownie „przy-wołać”, a także „zachęcać”. Wydaje się, że obecne jest też tutaj znaczenie czasownika podstawowego (kaleo – bez przedrostka para, znaczy też „nazywać”) – wobec sytuacji chrztu, która wiąże się z nadawaniem imion i rozlegającym się głosem z Nieba (chrzest Jezusa!), a także wobec nawiązania do opisu stworzenia – skoro w Septuagincie kaleo oznacza nadawanie imion ludziom, zwierzętom i rzeczom.